भागवद गीताका दश जीवनोपयोगी सन्देशहरु
Suyog dhakal
हिन्दु धर्ममा महत्वपूर्ण मानिने ग्रन्थ भागवद गीताको शाब्दिक अर्थ “भगवानको गाना” हो । संस्कृत भाषामा रचित सात सय हरफ भएको यो ग्रन्थ चर्चित महाकाव्य महाभारतबाट उद्धृत गरिएको हो । यसमा श्री कृष्ण र पाँच पाण्डवमध्येका साहिँला भाइ अर्जुनबीचको वार्तालापको पृष्ठभूमि रहेको छ । कुरुक्षेत्र युद्ध सुरु हुनुअघि
,
आफ्नै नातागोता, इष्टमित्र र गुरुहरुविरुद्ध कसरी युद्ध लड्ने भनेर अर्जुन हिचकिचाइरहेका हुन्छन् । पाण्डव र कौरवबीचको यस युद्ध धर्म स्थापना गर्नका लागि लड्न श्री कृष्णले अर्जुनलाई सम्झाएका वचनहरु यसमा व्याख्या गरिएको छ ।
धर्म जोगाउनका लागि पनि योद्धाको जिम्मेवारी पूरा गर्नुपर्ने जस्ता दार्शनिक अवधारणाले अर्जुनलाई ओतप्रोत गरेपछि मात्र उनी युद्धका लागि तयार भएका हुन्छन् । ग्रन्थमा पढिरहँदा हामीलाई यी सब अर्जुनलाई सिकाइएको पाठ मात्र हो जस्तो भएपनि यो पाठ हरेक मानिसलाई सफल जीवन बाँच्न र मोक्ष प्राप्त गर्नका लागि जीवनोपयोगी सन्देश हुन सक्छ । भागवद गीताका मुख्य दश सन्देशहरु यसप्रकार छन् ।
,
आफ्नै नातागोता, इष्टमित्र र गुरुहरुविरुद्ध कसरी युद्ध लड्ने भनेर अर्जुन हिचकिचाइरहेका हुन्छन् । पाण्डव र कौरवबीचको यस युद्ध धर्म स्थापना गर्नका लागि लड्न श्री कृष्णले अर्जुनलाई सम्झाएका वचनहरु यसमा व्याख्या गरिएको छ ।
धर्म जोगाउनका लागि पनि योद्धाको जिम्मेवारी पूरा गर्नुपर्ने जस्ता दार्शनिक अवधारणाले अर्जुनलाई ओतप्रोत गरेपछि मात्र उनी युद्धका लागि तयार भएका हुन्छन् । ग्रन्थमा पढिरहँदा हामीलाई यी सब अर्जुनलाई सिकाइएको पाठ मात्र हो जस्तो भएपनि यो पाठ हरेक मानिसलाई सफल जीवन बाँच्न र मोक्ष प्राप्त गर्नका लागि जीवनोपयोगी सन्देश हुन सक्छ । भागवद गीताका मुख्य दश सन्देशहरु यसप्रकार छन् ।
१. हाम्रा कर्तव्य तथा जिम्मेवारी नै हाम्रो धर्म हो ।
युद्धभूमिको बीचमा श्री कृष्णले अर्जुनलाई योद्धाको जिम्मेवारी पूरा गर्न र धर्म स्थापित गर्न सम्झाएको प्रसंग यसमा रहेको छ । योद्धाको जिम्मेवारी आफ्नो ठाउँमा उभिएर केही प्राप्तिका लागि लड्नु हो । उसको मुख्य काम भनेको कदापी हार नखानु र हारतर्पm उन्मुख गराउने कुनै पनि चिजबाट आपूmलाई प्रतिरोध गर्नु हो भनेर श्री कृष्णले भनेका छन् ।
२. सबै कुरा राम्रोकै लागि हुन्छ ।
जे भो, राम्रै भो । जे हुन्छ, राम्रोकै लागि हुन्छ । जे हुनेछ, राम्रोकै लागि हुनेछ । गीताको यस उक्तिले हामीलाई हाम्रो जीवनको अप्ठेरो समयमा लड्नका लागि प्रेरणा दिन्छ । दुखपूर्ण जिन्दगी र सोचेको कुरा पूरा नभइदिँदा हामी निराश हुन पुग्दछौँ । यस उत्तिका अनुसार हामीले धैर्य गर्न सिक्नुपर्छ । हामी पुग्न नसकेको गन्तव्य र हाम्रा असफल प्रयासहरु हाम्रै जीवनका पाटाहरु हुन् र यसबाट नआत्तिन र आपूmलाई विश्वास गरेर अगाडी बढ्न यसले हौसला दिन्छ ।
३. हाम्रो शरीर आत्माको वस्त्र मात्र हो ।
आत्मा कहिल्यै पनि नाशिँदैन, यो अमर हुन्छ । मृत्यु पुनर्जीवनको लागि अर्को एउटा प्रक्रिया हो । जसरी मानिसले पुरानो लुगा उध्रेपछि अर्को लुुगा फेर्दछ, आत्माले पनि एउटा शरीर पुरानो भएपछि अर्को शरीरमा प्रवेश गर्दछ । यसकारण जीवनको सही सदुपयोग गरी यसको लाभ लिन सक्नुपर्छ ।
४. मृत्यु मोक्ष प्राप्तिको एक अवसर हो ।
मृत्युलाई हामी भयानक विपत्तिको रुपमा लिने गर्दछौँ । गीतामा लेखिएअनुसार, “जन्म लिएका सबै प्राणीको मृत्यु र मृत्यु भएका सबैको जन्म निश्चित हुन्छ । यो सत्य पार लगाउन नसकिने भएकाले यसलाई लिएर दुखी हुनु पनि बेकार हो । मृत्यु त वास्तवमा शुन्यतामा बिलाउने एउटा आध्यात्मिक अवसर हो ।” यसकारण मृत्युमा आत्तिने वा मृत्युसँग डराएर बस्नुहुँदैन ।
५. परिवर्तन अपरिहार्य हुन्छ ।
यो लोकमा भएका हरेक कुराहरु सांसारिक परिवर्तनको नियमअनुसार परिवर्तनशील छन् । हाम्रो जीवनका कुनै पनि कुराहरु स्थिर छैनन् । गीताले परिवर्तनलाई आत्मसाथ गर्न सिकाउँछ । हामीसँग भएका सम्पत्ति वा भौतिक सुख, हाम्रा सम्बन्धहरु सबै क्षणिक र परिवर्तनशील हुन्छन्, यी सबलाई स्वीकार गर्नुपर्ने गीतामा उद्धृत छ । परिवर्तनको नियमअनुसार पनि हरेक परिवर्तनपछि हामीले नयाँ सुरुवात गर्नुपर्छ ।
६. जीवनमा सन्तुलनको महत्व ।
जीवनमा सदैव धैर्यता अपनाउनुपर्छ । जीवनका सुख र रमाइला पलहरु पनि क्षणिक हुन्छन् । केही समयमा यो बिलाउँदै जानेछ । दुखको घडी पनि सधैँ रहिरहँदैन । यो पनि समयसँगै हराउँदै जान्छ । जीवनमा माया वा घृणा मात्र गर्न सक्नुहुन्न, यी दुवै एउटै सिक्काका पाटा हुन् । तपाईँमा माया र घृणा दुवै हुन्छ । यी सबमा सन्तुलन राख्न सिक्दा नै हामी सफल हुन सक्छौँ ।
७. अप्ठेरोमा नै हामीले आपूmलाई चिन्न सक्छौँ ।
हाम्रो मस्तिष्क र आत्मा सदैव विकासको क्रमानुसार चलिरहेको हुन्छ । जीवनमा अप्ठेरो पर्दा हामी भुइँमा नै बजारिन पनि पुग्छौँ । तर, यस्ता समयहरुले हामीलाई नयाँ पाठहरु सिकाएर जान्छ । जीवन सधैँ सहज र सरल हुन्छ भन्ने मात्र नसोचौँ । अप्ठेरो परिस्थितिको पनि सामना गरौँ र यसले सिकाएको पाठको सदैव मनन गर्ने गरौँ भन्ने पाठ गीताले सिकाउँछ ।
८. हरेक कुराको समर्पण गर्नुहोस् ।
कर्ममा विश्वास गनुृहोस् । गीतामा श्री कृष्णले आपूmले गरेका हरेक काम ईश्वरमा समर्पित गर्न सुझाएका छन् । ईश्वरबाटै सुरु भएको जिन्दगी, ईश्वरमा नै पुगेर अन्त्य हुने भएकाले सबै कुरा ईश्वरमा समर्पण गर्नुहोस् भनिएको छ । हामी जिन्दगीमा हतास वा निराश भइहाल्नु पर्दैन भनेर यसले सकाउन खोजेको छ ।
९. कर्म गर्नु, फलको आश नगर्नु ।
हामीले कर्म गर्न छाड्न हुँदैन, तर कर्मको फलको आश गर्न हुँदैन भनेर गीतामा भनिएको छ । कुनै पनि काम गर्दा फलको आश गरेर गर्नुहुँदैन वा कर्म नै नगरी फलको आश मात्र पनि गर्नुहुँदैन भनी यसमा भनिएको छ ।
१०. विश्वासको सामथ्र्य ।
मानिस उसको विश्वासले नै बनेको हुन्छ । उसले जे विश्वास गर्छ, ऊ त्यही बन्दछ । यदि तपाईँले जित्न सक्छु भनेर विश्वास गर्नुभयो भने, आदिभन्दा बढी जित तपाईँको भइसक्छ । तपाईँ खुशी, सुखी वा सफलमध्ये आपूmलाई जे सोच्नुहुन्छ, तपाईँ त्यही बन्नुहुनेछ ।
पुरातन र अप्रचलित भन्दै हामीले यस्ता धार्मिक ग्रन्थको अध्ययन गर्न छोडिसकेका छौँ । पश्चिमा मुलुकहरु भागवद गीता लगायतको सार बुझ्न अघि सर्दा हामी शाब्दिक अर्थमै अड्किएर पुरातन भन्दै यस्ता ग्रन्थहरु थन्क्याउने गर्दछौँ ।
आमाको मुख हेर्ने दिन / मातातीर्थ औंसी
सुयोग ढकाल
रोएको बच्चा आमाको छातीको न्यानोमा हुँक हुँक गर्दै चुप लाग्छ
थाकेको वयस्कको हारेको अनुहारमा आमाको शव्द मात्रले पनि आशा र जाँगर ल्याउछ
आमा, मम्मी, माता, महतारी, मम अनि अन्य धेरै नाम ।
हामीमध्य धेरैले सर्वप्रथम बोल्न सिकेको शब्द, आमा
संसारको सबैभन्दा पवित्र नाता, आमा
संसारको सबैभन्दा पवित्र सम्बोधन, आमा
थाकेको वयस्कको हारेको अनुहारमा आमाको शव्द मात्रले पनि आशा र जाँगर ल्याउछ
आमा, मम्मी, माता, महतारी, मम अनि अन्य धेरै नाम ।
हामीमध्य धेरैले सर्वप्रथम बोल्न सिकेको शब्द, आमा
संसारको सबैभन्दा पवित्र नाता, आमा
संसारको सबैभन्दा पवित्र सम्बोधन, आमा
अनि पल पलमा संझना आउने, सुख्ख दुख्खमा झझल्को आउने एउटा अनुहार, आमा
हो हरेक वर्षको बैशाख कृष्णपक्षको औँसीमा आमाको मुख हेर्ने चलन छ, यस घडिलाई मातातिर्थ औंसी, मातृऔंसी एवं मातृ दिवस पनि भन्ने गरिन्छ । आमाप्रति विशेष भक्ति र भावयुक्त सम्मानगरिएको हुँदा यस दिनलाई आमाको मुख हेर्ने दिन भनिन्छ ।
बिहान सबेरै उठी स्नान गरी आमालाई उपहार प्रदानगर्ने, मिष्ठान्न भोजन खुवाई आमाको मुख हेर्ने र आशिर्वाद लिने गरिन्छ । आज आमाबाट टाढा रहेका सन्तानहरु आमालाई भेट्न पुग्छन् । आमालाई मीठा खानेकुरा खुवाउँछन् । विवाह गरेर पतिका घर गएका चेलीबेटीहरु मिठा परिकारहरु सहित आमाघर अर्थात माइतपुग्दछन् । विभिन्न कारणले आमालाई भेट्न नपाएकाहरुले भने संचारका साधनहरु मार्फत पनिसम्झने गर्दछन् । मानिसहरुले सामाजिक सञ्जालहरुका माध्यमबाट पनि आमाप्रतिका भावनासम्झनाहरु व्यक्त गर्दछन् ।
पौराणीक कालदेखिनै मनाउदै आएको यस आमाको मुख हेर्ने दिन आमाले गरेका महान् र कष्टपूर्णकामहरुको सम्झना गरिन्छ । आमा नभएकाहरूले पनि आमाको आत्माको मुक्तिको कामना गर्दै आज श्राद्धतर्पण गरी मातृत्वको स्मरण गर्दछन् । आज काठमाडौं उपत्यकाका नेवार समुदायले भने भक्तपुरको हनुमानघाट पुगी आमाको सम्झनामा परम्परा अनुसार श्राद्ध तर्पण गर्दछन् ।
तपाई पनि आमावाट पर हुनुहुन्छ भने एकफेर आमालाई फोन गरेर आवाज सुन्ने पो हो कि ? या आमाको याद अनि स्मरण गर्दै साथीभाईसँग आफ्नी आमाको वर्णन र स्नेहको वृतान्त सुनाएर आमाको याद ताजा गर्ने पो हो कि ? जे गर्नुहुन्छ, राम्रो काम गर्नुहोस्, जगतको भलो होस्, आमाको माया र वहाँले खुवाउनुभएका दुधका धर्साहरु प्रति हामी वफादार र ईमान्दार हुन जरुरी छ ।
तपाई पनि आमावाट पर हुनुहुन्छ भने एकफेर आमालाई फोन गरेर आवाज सुन्ने पो हो कि ? या आमाको याद अनि स्मरण गर्दै साथीभाईसँग आफ्नी आमाको वर्णन र स्नेहको वृतान्त सुनाएर आमाको याद ताजा गर्ने पो हो कि ? जे गर्नुहुन्छ, राम्रो काम गर्नुहोस्, जगतको भलो होस्, आमाको माया र वहाँले खुवाउनुभएका दुधका धर्साहरु प्रति हामी वफादार र ईमान्दार हुन जरुरी छ ।
आजभोली विभिन्न कारणले आमा बुवालाई वास्ता नगर्ने अनि वृद्धाश्रम लगायत आगन्तुक ठाँउमा लगेर राख्ने चलन वढ्दै गएको छ, जून मानवता प्रतिनै एउटा आक्षेप हो । समय त खोला न हो, आफूले गरेका कुराहरु आफैलाई फर्किने समय पनि आँउछ, वगेको समयमा आफ्नो दायीत्ववाट विमुख हुनु मानव चरित्र पक्कै हैन है ।
मातातीर्थ औंसीका दिन काठमाडौंको थानकोट नजिकै अवस्थित मातातीर्थमा धुमधामका साथ मेला लाग्ने गर्दछ । तिर्थाटनमा सहभागीहरुले मातातीर्थ कुण्डमा स्नान गर्दछन् । जनश्रुति अनुसार पहिले मातातीर्थमा गोठालाहरुले गाईवस्तुहरु चराउने मैदान थियो । एक दिन त्यो मैदानमा एउटा गोठालाले फ्याँकेको रोटीको टुक्रा अनाचक हराउन पुग्यो । त्यो घटनाले गोठालाहरु अचम्मित भए । गोठालाले पुनस् अरु रोटीका टुक्राहरु पनि फ्याँके । ती टुक्राहरु क्रमशस् हराउँदै गए । ती गोठालाहरु मध्ये एउटाको आमा थिइन् भने अरुका आमा थिएनन् । तर आमा हुने गोठालाले फालेको रोटीको टुक्रा भने हराएनन् । आमा नहुने गोठालाहरुले फ्याँकेका रोटीका टुक्रामात्रै हराए । उक्त दिन बैशाख कृष्णपक्ष औंसी थियो । यो कुरा अरु गाउँलेहरुले पनि थाहा पाए ।
गाउँलेहरुले उक्त दिन मृत्यू भइसकेका आमाले छोराछोरीले दिएका चिज खाँदारहेछन् भन्ने विश्वास गरे । हरेक बर्ष उक्त औंसीका दिन मातातीर्थको चौरमा आमाको मृत्यू भइसकेकाहरुले विभिन्न मिष्ठान भोजन लगि चढाउन थाले । पछि त्यहाँ एउटा कुण्ड समेत बनाइयो र मातातीर्थका नामले प्रचलनमा ल्याइयो । यसरी हरेक बर्ष आमा नहुनेहरुले मातातीर्थमा गई त्यहाँको कुण्डमा नुहाउने र मृतक आमाका नाममा मीठामीठा खाद्यपदार्थ चढाउने प्रचलन कायम भयो । आमाप्रतिको श्रद्धास्वरुप मातातीर्थमा ‘साझा आमा’ को मूर्ति समेत स्थापना गरियो ।
मातातीर्थ औंसीजन्म दिने आमाप्रति आदर व्यक्त गर्न पौराणिक कालदेखि मनाइदै आएको पर्व हो । आजकोदिन आमाले गरेका महान् र कष्टपूर्णकामहरुको सम्झना गरिन्छ । आजको दिन आमाप्रति सम्मान र आमालाई सम्झनेदिन हो । यिनै आमा जस्ले हामीलाई संसार देखाईन्, पाईला चाल्न ताते ताते गर्दै सिकाईन, गर्भमा राखेर जन्माईन अनि काखमा राखेर पालिन । देवीको प्रतिरुप अनि ममता कि खानी अनि वालापनामा हाम्रा हरेक ईच्छा, आकांक्षा अनि चाहने पुरा गरिदिने, कल्पवृक्ष सरि, यस पृथ्वी लोकका सम्पूर्ण आमाहरुलाई कोटी कोटी नमन छ ।
जाँदा जाँदै एटा साह्रै मन छोएको आमाको माया झल्किने तस्वीरको वयान गर्न चाहें, एउटी आमा हातमा स्लाइन पानी अनि मुखमा अक्सीजनको मास्क लगाएर अस्पतालको विरामी बेडमा पल्टीएकी छिन् । छेउमा उनकी छोरी कुरुवा छिन्, ओढ्ने सिरक छोरीले झारेकी छिन् र बिरामी आमाले हातको स्लाइन पन्छाएर अनि मास्कको तार तानेर छेउकी छोरीलाई हाफ्नो ओढ्ने ओढाएको तस्वीरले साह्रै चित्त छोएको छ ।
आमाको माया जति निस्वार्थ यस संसारमा के पो छ र ?
मातृ देवो भवः
स्रोत: हाम्रो पात्रो
